Qu­ran­da tez-tez rast gə­li­nən ter­min­lər­dən bi­ri «sa­leh əməl»dir. «Sa­leh» kəl­mə­si “gö­zəl, doğ­ru, xe­yir­li” mə­na­la­rı­nı ve­rir. «İs­lah et­mək» fe­li də ey­ni kök­dən tö­rə­miş­dir və «sa­leh və­ziy­yə­tə gə­tir­mək» de­mək­dir. «Əməl» kəl­mə­si­nin Azər­bay­can di­li­nə ən ya­xın qar­şı­lı­ğı isə «iş»dir. Ümu­miy­yət­lə, sa­leh əməl, yax­şı və xe­yir­li iş mə­na­sı­nı ve­rir ki, bu da Qu­ran­da Al­la­hın ri­za­sı­na və gön­dər­di­yi di­nə uy­ğun hər cür əməl və hə­rə­kə­ti ifa­də edir.

İn­sa­nın axi­rə­ti­ni xi­las edən şey isə yal­nız iman gə­tir­mə­si de­yil, ey­ni za­man­da o ima­na uy­ğun sa­leh işlər görməsidir. Çün­ki sa­leh əməl sə­mi­mi ima­nın gös­tə­ri­ci­si­dir. Bu­nun ək­si­nə, yal­nız «iman gə­tir­dim» de­yib bu ima­nın tə­ləb­lə­ri­ni ye­ri­nə ye­tir­mə­mək in­sa­nı xi­las et­məz. Al­lah bu möv­zu­da be­lə bu­yu­rur:

«İn­san­lar yal­nız: «İman gə­tir­dik!» – de­mə­lə­ri­lə on­lar­dan əl çə­ki­lib im­ta­han olun­ma­ya­caq­la­rı­nı­mı sa­nır­lar? Biz on­lar­dan əv­vəl­ki­lə­ri də im­ta­ha­na çək­miş­dik. Şüb­hə­siz ki, Al­lah düz­da­nı­şan­la­rı da, ya­lan­çı­la­rı da çox gö­zəl ta­nı­yar!» («Ən­kə­but» su­rə­si, 2-3).

Al­la­hın «iman gə­tir­dik» de­yən­lə­ri sı­na­ma­sı­nın önəm­li qis­mi sa­leh əməl­lər­lə olur. Çün­ki bu əməl­lər, on­la­rı ye­ri­nə ye­tir­mə­yə borc­lu olan mü­səl­man­la­rın səbir­lə­ri­ni, qə­tiy­yət­lə­ri­ni, sə­da­qət­lə­ri­ni, qı­sa­sı, iman­la­rın­da­kı fə­ra­sət­lə­ri­ni or­ta­ya çı­xa­rır.

Qu­ran­da sa­leh əməl­lə­rin fərq­li formaları bil­di­ril­miş­dir. Di­nin baş­qa in­san­la­ra təb­liğ edil­mə­si, di­nə qar­şı əməl­lə və söz­lə apa­rı­lan hü­cum­la­rın dəf edil­mə­si, mü­səl­man­la­rın güc və ri­fa­hının artması üçün ça­lış­ılma­sı, Qu­ra­nın da­ha yax­şı dərk edil­mə­si üçün səy gös­tə­ril­mə­si, mü­səl­man­la­rın hər cür şəx­si və so­si­al prob­lem­lə­ri­nin həl­li ki­mi mə­sə­lə­lər son də­rə­cə önəm­li sa­leh əməl­lər­dir. Na­maz, oruc, in­faq (zə­kat), həcc ki­mi əsas İs­la­ma aid olan ibə­dət­lər də sa­leh əməl­lər­dən­dir.

Bir ayə­də sa­leh əməl­lər haq­qın­da təfsilatı ilə bil­di­ril­miş­dir:

«Yax­şı əməl heç də üzü­nü­zü gün­çı­xa­na və gün­ba­ta­na tə­rəf çe­vir­mək­dən iba­rət de­yil­dir. Yax­şı əməl sa­hi­bi əs­lin­də Al­la­ha, axi­rət gü­nü­nə, mə­lək­lə­rə, ki­ta­ba və pey­ğəm­bər­lə­rə ina­nan, (Al­la­ha) mə­həb­bə­ti yo­lun­da ma­lı­nı qo­hum-əq­rə­ba­ya, ye­tim­lə­rə, yox­sul­la­ra, mü­sa­fi­rə, di­lən­çi­lə­rə və qul­la­rın azad olun­ma­sı­na sərf edən, na­maz qı­lıb zə­kat ve­rən kim­sə­lər, elə­cə də əhd edən­də əh­di­nə sa­diq olan­lar, dar ayaq­da, çə­tin­lik­də və ci­had za­ma­nı səbir edən­lər­dir. Doğ­ru olan­lar­dır. Müt­tə­qi olan­lar da on­lar­dır!» («Bə­qə­rə» su­rə­si, 177).

An­caq diq­qət ye­ti­ril­mə­si la­zım olan çox önəm­li bir mə­sə­lə var; bir əmə­li sa­leh edən şey yal­nız onun nə­ti­cə­si de­yil­, onun ar­xa­sın­da­kı «niy­yət»dir. Bu sə­bəb­dən də bir əmə­lin sa­leh ol­ma­sı yal­nız və yal­nız Al­lah ri­za­sı naminə edilməsinə bağ­lı­dır. Bu hə­qi­qət «sa­leh əməl» an­la­yı­şı­nı ca­hi­liy­yə cə­miy­yə­tin­də­ki «xey­riy­yə­çi­lik» an­la­yı­şın­dan ayı­rır.

Sa­leh əməl Al­lah ri­za­sı üçün edi­lir; xey­ri­yyə­çi­li­yin ar­xa­sın­da isə so­si­al  həm­rəy­lik his­si,  xü­su­si­lə də «xey­riy­yə­çi» ki­mi ta­nın­maq is­tə­yi var­dır.

Bu ayə­lər mö­min­lə­rin «xey­riy­yə­çi­lik» an­la­yı­şın­dan nə üçün uzaq ol­duq­la­rı­nı mey­da­na çı­xa­rır:

«On­lar elə kim­sə­lər­dir­lər ki, ver­dik­lə­ri sö­zü ye­ri­nə ye­ti­rər və dəh­şə­ti bü­rü­yə­cək gün­dən qor­xar­lar. On­lar öz iş­ta­ha­la­rı çək­di­yi hal­da ye­mə­yi yox­su­la, ye­ti­mə və əsi­rə ye­di­rər­lər: «Biz si­zi an­caq Al­lah ri­za­sın­dan öt­rü ye­dir­di­rik. Biz siz­dən nə bir mü­ka­fat, nə də bir tə­şək­kür is­tə­yi­rik. Hə­qi­qə­tən, biz Rəb­bi­miz­dən, çox sərt, çə­tin gün­dən qor­xu­ruq!» – de­yər­lər» («İn­san» su­rə­si, 7-10).

Əgər «sa­leh əməl» an­la­yı­şı­na uy­ğun olan iş­lər ayə­lər­də bil­di­ri­lən məq­səd­dən, yə­ni Al­lah ri­za­sın­dan uzaq­la­şar­sa, o za­man həmin işlər sa­leh əməl ol­maq xü­su­siy­yət­i­ni iti­rər­. Bu və­ziy­yət, ək­si­nə, in­sa­nın baş­qa in­san­la­rın ri­za­sı­nı ax­tar­ma­sı nəticəsini ve­rir ki, bu da Qu­ran­da bil­di­ril­di­yi ki­mi, «şirk»dir və bö­yük gü­nah­dır.

Bir ayə­də Al­la­hın de­yil, in­san­la­rın ri­za­sı üçün na­maz qı­lan və bu sə­bəb­dən iba­dət­lə­ri­nin sa­leh əməl ol­ma xü­su­siy­yə­ti­ni iti­rən in­san­lar haq­qın­da be­lə bil­di­ri­lir:

«Vay ha­lı­na o na­maz qı­lan­la­rın ki, on­lar öz na­maz­la­rın­dan qa­fil­dir­lər; On­lar ri­ya­kar­lıq edər­lər» («Ma­un» su­rə­si, 4-6).

Ey­nilə na­maz ki­mi sa­leh əməl olan infak – ma­lın Al­lah yo­lun­da xərc­lən­mə­si də, əgər Al­la­hın de­yil, in­san­la­rın ri­za­sı üçün edi­lər­sə, bü­tün də­yə­ri­ni itir­miş olar. Qu­ran­da hə­qi­qi infak ilə digərlərinə xoş görünmək naminə edi­lən infak ara­sın­da­kı fərq be­lə açıq­la­nır:

« Ey iman gətirənlər! Sədəqələrinizi, özünü camaata göstərmək məqsədilə xərcləyən, Allaha və Axirət gününə inanmayan şəxs kimi minnət qoymaqla və əziyyət verməklə puç etməyin. Bunun məsəli üzərində torpaq olan hamar qayanın məsəlinə bənzəyir ki, şiddətli yağış yağıb onu çılpaq hala salmışdır. Onlar qazandıqlarından heç bir şeyə nail olmazlar. Allah kafir xalqı doğru yola yönəltməz. Mallarını Allahın razılığını qazanmaq və nəfslərini möhkəmləndirmək üçün xərcləyənlərin məsəli təpə üzərindəki bağın məsəlinə bənzəyir ki, ona şiddətli yağış düşdükdən sonra o öz bəhrəsini iki qat verər. Hərgah ona şid-dətli yağış düşməzsə, narın yağış da (bəs edər). Allah sizin nə etdiklərinizi görür.” («Bə­qə­rə» su­rə­si, 264-265).

Ey­ni möv­zu baş­qa ayə­də be­lə vur­ğu­la­nır:

«Öz mal­la­rı­nı xal­qa gös­tər­mək xa­ti­ri­nə xərc­lə­yən­lə­ri, Al­la­ha və axi­rət gü­nü­nə inan­ma­yan­la­rı da Al­lah sev­məz. Şey­tan­la yol­daş­lıq edən­lə­rin yol­da­şı ne­cə də pis­dir! Əgər on­lar Al­la­ha və axi­rət gü­nü­nə ina­nıb, Al­la­hın on­la­ra ver­di­yi ru­zi­dən sərf et­səy­di­lər, nə olar­dı?! Al­lah on­la­rı ta­nı­yan­dır» («Ni­sa» su­rə­si, 38-39).

Qı­sa­sı, bir əmə­li sa­leh edən şey onun ar­xa­sın­da­kı niy­yət­dir. Əgər o əməl­lə is­tə­nilən mad­di nə­ti­cə əl­də edil­mə­miş be­lə ol­sa, əgər niy­yət sa­leh­dir­sə, əməl də sa­leh olur. Mə­sə­lən, bir in­san Al­lah ri­za­sı üçün bir işə əl atıb uzun müd­dət ça­lı­şa bi­lər. Fə­qət nə­ti­cə is­tə­di­yi ki­mi ol­ma­ya bi­lər. An­caq fərq et­məz; o, ye­nə də qa­za­na­ca­ğı sa­va­bı qa­zan­mışdır. Hər bir mü­səl­man bil­mə­li­dir ki, Al­la­hın onu is­tə­di­yi nə­ti­cə­yə çat­dır­ma­ma­sı­nın bö­yük bir sir­ri və hik­mə­ti var­dır. Çün­ki ayə­də­ki «bə­zən xoş­la­ma­dı­ğı­nız bir şey si­zin üçün xe­yir­li, bə­zən də xoş­la­dı­ğı­nız bir şey si­zin üçün zə­rər­li ola bi­lər. Al­lah bi­lir, siz bil­məz­si­niz» («Bə­qə­rə» su­rə­si, 216) hök­mü­nə gö­rə, çat­maq is­tə­ni­lən nə­ti­cə­nin hə­qi­qə­tən xe­yir­li olub-ol­ma­dı­ğı­nı bi­lən yal­nız Al­lah­dır.