Ağı­lın iti­rilməsinə sə­bəb olan amillərdən bi­ri də his­sə qa­pıl­maq, xə­yal­pər­vər­lik, ya da baş­qa adı ilə de­sək, ro­man­tizm­dir. Mə­sə­lən, sev­gi an­la­yı­şı­nın həm his­si, həm də əq­li şək­li ola bi­lər. His­si sev­gi bəs­lə­yən in­san se­vil­mə­yə əs­la la­yiq ol­ma­yan in­san­la­ra, ya da can­sız əş­ya­la­ra sev­gi du­yar. Xalq ara­sın­da özü­nə əziy­yət çək­di­rən, özü­nə də­yər ver­mə­yən in­san­la­rın se­vil­mə­si mən­ti­qi yer al­mış­dır.Bu­nun ək­si­nə ola­raq, mö­mi­nin sev­gi­si ta­ma­mi­lə ağ­lı­na gö­rə­dir. Sev­di­yi in­sa­nı, on­da­kı gö­zəl xü­su­siy­yət­lə­ri (bu xü­su­siy­yət­lər Qu­ran­da bil­di­ri­lən «iman əla­mət­lə­ri», ya da «mö­min xü­su­siy­yət­lə­ri»dir) araş­dı­rıb gö­rə­rək se­vər. Se­vil­mə­yə la­yiq ol­ma­yan bir in­sa­na isə əs­la sev­gi bəs­lə­məz. Qu­ran­da his­si sev­gi­nin təh­lü­kə­si­nə da­ha çox diq­qət ye­ti­ri­lir. «Mum­tə­hi­nə» su­rə­sin­də Al­lah be­lə bu­yu­rur:

«Ey iman gə­ti­rən­lər! Nə mə­nim düş­mə­ni­mi, nə də özü­nü­zün düş­mə­ni­nizi dost tu­tun! On­lar si­zə gə­lən haq­qı in­kar et­dik­lə­ri hal­da, siz on­lar­la dost­luq edir­si­niz.Siz Rəb­bi­niz olan Al­la­ha iman gə­tir­di­yi­niz üçün on­lar Pey­ğəm­bə­ri və si­zi yurd­la­rı­nız­dan çı­xar­dır­dı­lar. Əgər siz Mə­nim yo­lum­da və Mə­nim ri­za­mı qa­zan­maq uğ­run­da ci­ha­da çıx­mı­sı­nız­sa Mə­nim düş­mən­lə­ri­mi dost tut­ma­yın. Siz on­lar­la giz­lin­də dost­luq edir­si­niz. Mən si­zin giz­li sax­la­dı­ğı­nız və aş­kar et­di­yi­niz hər şe­yi bi­li­rəm. Siz­dən kim bu­nu et­sə, o, şüb­hə­siz ki, haqq yol­dan az­mış­dır!(«Mum­tə­hi­nə» su­rə­si, 1).

Ayə­də ve­ri­lən «Nə mə­nim düş­mə­ni­mi, nə də özü­nü­zün düş­mə­ni­ni dost tu­tun! On­lar si­zə gə­lən haq­qı in­kar et­dik­lə­ri hal­da, siz on­lar­la dost­luq edir­si­niz. Siz Rəb­bi­niz olan Al­la­ha iman gə­tir­di­yi­niz üçün on­lar Pey­ğəm­bə­ri və si­zi (yurd­la­rı­nız­dan) çı­xar­dır­dı­lar» ifa­də­si ilə el­çi­yə düş­mən olan bi­ri­nə sev­gi gös­tər­mə­yin ağıl­dan uzaq ol­du­ğu bil­di­ril­miş­dir.

Bu və­ziy­yət­də be­lə in­san­la­ra sev­gi gös­tər­mə­yin tək bir açıq­la­ma­sı var­: his­sə qa­pıl­maq.

Bu təh­lü­kə­yə baş­qa ayə­lər­də də diq­qət ye­ti­ri­lir. Mə­sə­lən, Hz.Nuh tu­fan­dan xi­las ol­maq üçün Al­la­ha inan­ma­yan oğ­lu­nun ba­ğış­lan­ma­sı­nı Al­lah­dan di­lə­miş­dir, hal­bu­ki Al­lah Hz.Nu­ha oğ­lu­nun in­kar­çı­lar­dan ol­du­ğu­nu və ona sev­gi bəs­lə­mə­mə­si­ni vəhy et­miş­dir.

Ağıl an­caq gö­zəl əx­laq­lı, yə­ni se­vil­mə­yə la­yiq in­san­la­rı sev­mə­yi tə­ləb edir. Do­la­yı­sı i­lə, bir mö­min üçün Al­la­hı, ya da Onun hökm­lə­ri­ni ta­nı­ma­yan bir in­sa­nın se­vil­mə­si müm­kün de­yil­dir. Bu cür sev­gi an­caq ca­hil mə­də­niy­yə­tin­dən qay­naq­la­nan his­si bir sev­gi ola bi­lər.

Hz.Nuh və Hz.Lu­tun xa­nım­la­rı da in­kar et­miş və Al­la­hın əza­bı ilə cə­za­lan­dı­rıl­mış­dı­lar. Hz.Lu­tun yaşadığı az­ğın qövm də hə­lak edil­miş­dir. Ölüm­dən əv­vəl Hz.Lu­ta mə­lək­lər ge­cə şə­hə­ri tərk et­mə­si­ni, an­caq xa­nı­mı­nı bu­ra­da qo­yub get­mə­si­nin gə­rək ol­du­ğu­nu bil­dir­miş­di­lər. Hz.Lut da heç tə­rəd­düd gös­tər­mə­dən ra­zı­laş­mış­dır.

Mö­min­lə­rin his­sə qa­pıl­ma­dan dav­ran­ma­la­rı­nın sir­ri sa­hib ol­duq­la­rı sev­gi an­la­yı­şı­dır. Bir ayə­də mö­min­lə­rin sev­gi an­la­yı­şı ilə in­kar­çı­la­rın sev­gi an­la­yı­şı ara­sın­da­kı fərq be­lə gös­tə­ril­miş­dir:

«İn­san­la­rın içə­ri­sin­də Al­lah­dan qey­ri­lə­ri­ni şə­rik qo­şub, on­la­rı Al­la­hı se­vən ki­mi se­vən­lər də var­dır. Hal­bu­ki iman gə­ti­rən­lə­rin Al­la­ha mə­həb­bə­ti da­ha qüv­vət­li­dir. Əgər zülm edən­lə­rin vax­tın­da gö­rə­cək­lə­ri əzab­dan xə­bər­lə­ri ol­say­dı, on­lar bü­tün qüd­rə­tin Al­la­ha məx­sus ol­du­ğu­nu və Al­la­hın əza­bı­nın şid­dət­li ola­ca­ğı­nı bi­lər­di­lər» («Bə­qə­rə» su­rə­si, 165).

Ayə­də bil­di­ril­di­yi ki­mi, mö­min­lər hə­qi­qə­tən Al­la­hı se­vər­lər. İn­san­la­ra olan sev­gi­lə­ri bu­nun bir ifa­də­si­dir. Mö­min­lər an­caq iman gə­ti­rən­lə­ri se­vər­lər, çün­ki on­lar Al­la­hın əmr et­di­yi əx­la­qı ya­şa­yan in­san­lar­dır. İn­kar edən­lər isə öz hə­ris­lik­lə­ri­nə uy­muş, Al­lah­dan uzaq­laş­mış­lar. İn­kar­çı­lar isə hər var­lı­ğı, hər can­sız əş­ya­nı Al­lah­dan ası­lı ol­ma­yan, müs­tə­qil bir var­lıq zənn edər və hər bi­ri­nə müs­tə­qil sev­gi bəs­lə­yər­lər. Bu sev­gi, ayə­də bil­di­ril­di­yi ki­mi, «Al­la­ha şə­rik qoş­maq», yə­ni büt­pə­rəst­lik­dir.

Qu­ran­da his­sə qa­pıl­ma­ğa əks ki­mi ve­ri­lən nü­mu­nə­vi dav­ra­nış­lar yal­nız sev­gi ilə bağ­lı de­yil­dir. Hz.Mu­sa­nın ana­sı­na vəhy gə­lər­kən dü­şün­mə­dən uşa­ğı su­ya bu­rax­ma­sı («Qə­səs» su­rə­si, 7), mö­min­lə­rin qəzəblərini boğmaları («Ali-İm­ran» su­rə­si, 134), sev­dik­lə­ri şe­yi infak et­mə­lə­ri, yəni Allah yolunda xərcləmələri («Ali-İm­ran» su­rə­si, 92), baş­la­rı­na gə­lən hər hansı bir ha­di­sə­yə görə kədərlənməmələri («Hə­did» su­rə­si, 23) ki­mi bir çox nü­mu­nə­lər var­dır. Lakin burada yan­lış an­laşılma olmamalıdır: his­sə qa­pı­lan ol­ma­maq his­siz ol­maq de­mək de­yil­dir. Ək­si­nə, mö­min­lər həs­sas in­san­lar­dır. Qu­ran­da da Hz.İb­ra­hi­min «çox həs­sas və yum­şaq xa­siy­yət­li» («Töv­bə» su­rə­si, 114) ol­du­ğu bil­di­ril­miş­dir. Yan­lış olan ca­hil mə­də­niy­yə­tin­dən do­ğan la­zım­sız yerə his­sə qa­pıl­maq­dır. Bu, hiss­lə­rin ağ­lın qar­şı­sı­na keç­mə­si və in­sa­nı di­nin la­zım bil­di­yi çər­çi­və­dən kə­na­ra çı­xar­ma­sı ilə ger­çək­lə­şir. Bu­ra­da­kı hiss ruh­dan de­yil, nəfs­dən do­ğan bir hiss­dir.

Cə­miy­yət­də bu­nun fərq­li nü­mu­nə­lə­ri­ni gör­mək müm­kün­dür. Gənc qı­zın duyğusal dav­ra­nış­la­rı bun­lar­dan bi­ri­dir. Belə mə­də­niy­yət­də düz­gün ol­ma­yan sev­gi an­la­yı­şı var­dır. Sev­di­yi in­sa­nın ru­hu­nu, xa­rak­te­ri­ni de­yil, imi­ci­ni se­vərlər. Mə­sə­lən, «ro­man­tik ava­ra», ya da «bə­yaz at­lı şah­za­də» ki­mi mə­lum qə­lib­lər var­dır. Bu­ra­da se­vi­lən o in­sa­nın xa­rak­te­ri de­yil, bu cür qə­bul edi­lən yan­lış imic­lər­dir. Bu da cə­miy­yə­tin ver­di­yi dü­şün­cə­nin nə­ti­cə­si­dir.

Bun­dan baş­qa, his­sə qa­pıl­ma­ğa da­ir di­gər nü­mu­nə­lər də nə­zə­rə çar­pır. Me­lan­xo­lik, ara­bes­ka mə­də­niy­yə­ti ki­mi. Bu mə­də­niy­yət­də qəm-qüs­sə­dən qə­ri­bə zövq alı­nır. Dərd, üzün­tü, iz­ti­rab çək­mək zövq­lü bir şey ki­mi də­yər­lən­di­ri­lir. Ək­sər in­san­lar si­qa­ret çək­mə­yə bu mə­də­niy­yə­tin tə­si­ri altında baş­la­yırlar. Bu son də­rə­cə zə­rər­li alış­qan­lıq ta­ma­mi­lə təl­qin­dən irə­li gə­lir. Bu möv­zu­da çə­ki­lən film­lə­rə ba­xı­la­raq vər­diş ha­lı­na gə­ti­ri­lir.

Bu­ra­ya qə­dər misal gə­tir­di­yi­miz bir ne­çə nü­mu­nə­dən də gö­rün­dü­yü ki­mi, əs­lin­də romantik ruhi halın heç bir mən­ti­qi yox­dur. Bu, dü­şü­nən hər bir in­sa­nın asan­lıq­la an­la­ya bi­lə­cə­yi hə­qi­qət­dir.